آيات قرآن كريم و احاديث پيشوايان معصوم، از يك سو به نكوهش دنيا پرداخته و از ديگرسو نظام عالم را به حق دانسته و گاه بر بهره‏گيرى از آن تاكيد ورزيده‏اند . نويسنده در اين نوشتار در پى آن است كه نگاهى گذرا به اين موضوع بياندازد و دنياى مذموم و نكوهيده را از دنياى ممدوح و ستوده بازشناسد .
واژه «دنيا» مؤنث ادنى است . اگر اصل آن را «دنائت‏» بگيريم، به معناى پست‏تر، و اگر اصل آن را «دنو» بدانيم، به معناى نزديك‏تر است . اين كلمه هميشه وصف است، خواه موصوفش در كلام باشد مانند «الحيوة الدنيا» يا نباشد مانند «لهم فى الدنيا خزى‏» .
اين واژه يكصد و پانزده بار در قرآن مجيد تكرار شده است و در همه موارد صفت زندگى كنونى است، مگر در چهار جا كه در يك مورد به عنوان صفت عدوه (حاشيه و كنار بيابان) (1) و در سه مورد ديگر (2) صفت آسمان قرار گرفته است .

قرآن كريم در آيات فراوانى دنيا را به شدت سرزنش كرده و از آن به عنوان يك زندگانى فانى و ناپايدار ياد كرده است . (3) در عين حال، اين كتاب الهى، آسمان و زمين و كوه و دريا و صحرا و نبات و حيوان و انسان را با همه نظام‏ها و حركت‏هايى كه دارند باطل نمى‏شمارد، بلكه برعكس، اين نظام را نظام راستين و حق مى‏داند . (4) از همين رو خداى متعال به موجودات و مخلوقات عالم از جماد و نبات و حيوان گرفته تا خورشيد و ماه و شب و روز (5) سوگند ياد مى‏كند و اين نشان دهنده ارزش و اعتبارى است كه خدا براى آنها قايل است .
اساسا بدبينى به آفرينش و نظام هستى با هسته مركزى اسلام كه توحيد است، سازگار نيست . اين گونه نظريه‏ها يا بر ماترياليسم و انكار مبدا حكيم مبتنى است و يا براساس اعتقاد به ثنويت است . اما در دينى كه براساس توحيد و اعتقاد به خداى دانا و توانا و حكيم بنا شده است جايى براى اين افكار باقى نمى‏ماند . آنچه به عنوان فنا و زوال دنيا و تشبيه آن به گياهى كه در اثر باران از زمين سر مى‏زند و رشد مى‏كند و سپس زرد و خشك مى‏گردد و تدريجا از بين مى‏رود در قرآن آمده، در حقيقت‏براى بالا بردن ارزش انسان است، كه نبايد منتهاى آرزوى خود را امور مادى قرار دهد و هرگز نمى‏خواهد كه دنيا را در ذات خودش شر و زشت معرفى كند . (6)

برخى معتقدند كه عالم دنيا بالذات عالم شر و فساد و تباهى است . اينها به تمام دنيا با نظر بدبينى نگاه مى‏كنند و راه حلى هم براى سعادت بشر و نجات او از بدبختى ندارند مگر احيانا پوچ گرايى و در نهايت‏خودكشى .
اين قول مستلزم هدفمند نبودن جهان هستى است و اثبات وجود آفريننده‏اى حكيم در راس هرم هستى كه مورد اعتقاد اديان توحيدى است، چنين چيزى را رد مى‏كند . «الذي احسن كل شي‏ء خلقه (7) ; او همان كسى است كه هر چه را آفريد نيكو آفريد .»
برخى ديگر بر اين باورند كه خود دنيا بد نيست وگرنه خدا آن را نمى‏آفريد، ولى علاقه و محبت‏به آن بد است . اين تفسير خيلى شايع است و مطابق آن سعادت بشر در مبارزه با اين علايق و اميال و زدودن ريشه آنها است .
در نقد اين ديدگاه مى‏توان گفت كه اولا: اين علايق و اميال فطرى كه در روح انسان است، از آن جهت كه فطرى است و روان شناسى جديد هم آن را تاييد مى‏كند، قابل ريشه كن كردن نيست و حداكثر اين است كه در اثر رياضت‏ها پس رانده شده و به ضمير ناخودآگاه مى‏رود ولى بعدا به صورت خطرناكى از مجراى ديگرى ظهور و بروز مى‏كند و باعث‏بيمارى‏هاى روحى و عصبى مى‏شود . (8)
ثانيا: قرآن كريم همين محبت‏ها را به عنوان نشان‏هاى حكمت پروردگار ذكر مى‏كند . مثلا در سوره روم در كنار ذكر خلقت‏بشر و خواب و بعضى چيزهاى ديگر به عنوان نشانه‏هاى تدبير خداوند، مى‏فرمايد:
و من آياته ان خلق لكم من انفسكم ازواجا لتسكنوا اليها و جعل بينكم مودة و رحمة ان في ذلك لآيات لقوم يتفكرون (9)
يكى از نشانه‏هاى پروردگار اين است كه همسرانى از جنس خودتان براى شما آفريد تا در كنار آنها آرام گيريد و در ميانتان دوستى و مهربانى به وجود آورد، و در اين حقيقت نشانه‏ها از تدبير و حكمت پروردگار است‏براى آنها كه مى‏انديشند .
علاقه به دنيا مظاهر فراوانى دارد مانند علاقه به فرزند، علاقه به پدر و مادر، علاقه به همسر، علاقه به مال و ثروت، علاقه به احترام و محبوبيت . اگر اين علايق نبود، نه نسل ادامه پيدامى كرد، نه زندگى و تمدن پيش مى‏رفت و نه حركت و جنبشى بود; بلكه بشرى در روى زمين باقى نمى‏ماند . از همين رو است كه در آيه فوق دوست داشتن همسر را يكى از نشانه‏هاى حكمت پروردگار ذكر مى‏كند .

آن چيزى كه از آيات و روايات استفاده مى‏شود اين نيست كه اساسا علاقه و محبت‏به كائنات بد است، و راه چاره هم اين نيست كه علايق و محبت‏ها را بايد سركوب كرد; بلكه آنچه از نظر اسلام زشت است وابستگى و دلبستگى (10) و راضى شدن و قانع شدن به دنياست (11) و فرق است ميان علاقه به مال و فرزند و ساير شئون زندگى، كه در ديدگاه دوم مورد نكوهش قرار گرفت، با قانع بودن و رضايت دادن و غايت آمال قرار دادن اينها كه اسلام آن را مردود مى‏شمارد .

دسته اول آياتى است كه تكيه بر تغيير و ناپايدارى اين جهان دارد، در اين گونه آيات، واقعيت متغير و ناپايدار ماديات، آن چنان كه هست، ارائه مى‏شود، مثلا گياهى را مثل مى‏آورد كه از زمين مى‏رويد، ابتدا سبز و خرم است اما پس از چندى به زردى مى‏گرايد، خشك مى‏شود، باد حوادث آن را خرد مى‏كند و در فضا پراكنده مى‏سازد; آن گاه مى‏فرمايد اين است مثل زندگى دنيا . (12)
اين دسته از آيات زمينه است‏براى اين كه ماديات را از صورت معبودها و كمال مطلوب‏ها خارج سازد . در كنار اين آيات و بلكه در ضمن اين آيات فورا اين نكته گوشزد مى‏شود كه ولى، اى انسان، جهانى ديگر پايدار و دايمى هست . زنهار كه هستى را منحصر در همين امور گذرا بپندارى!
دسته دوم آياتى است كه صريحا مى‏گويد: آنچه قرآن آن را مذموم مى‏شمارد «دلبستگى و وابستگى‏» ، «قانع بودن‏» و «رضايت دان‏» به امور مادى است، اين آيات است كه جوهر منطق اسلام را درباره دنيا روشن مى‏كند . براى مثال، قرآن كريم اهل دنيا را اين گونه توصيف مى‏كند:
ان الذين لا يرجون لقاءنا و رضوا بالحياة الدنيا و اطمانوا بها و الذين هم عن آياتنا غافلون (13)
كسانى كه اميدوار به ملاقات ما نيستند و به زندگى دنيا رضايت داده و به آن آرام گرفته‏اند و آنان كه از آيات ما غافل هستند .
در اين آيه آنچه مذموم شمرده شده است: «اميد به زندگى ديگر نداشتن‏» و به ماديات «رضايت دادن‏» و قانع شدن و «آرام گرفتن‏» است . و اينك به نمونه‏هايى ديگر از اين آيات توجه مى‏كنيم:
فاعرض عن من تولى عن ذكرنا و لم يرد الا الحياة الدنيا ذلك مبلغهم من العلم . (14)
از آنان كه از ياد ما رو گردانده و جز دنيا هدف و مقصدى ندارند روى برگردان . اين آخرين حد دانش آنهاست .
باز هم سخن درباره افرادى است كه جز دنيا هدف مطلوبى ندارند و سطح فكرشان از ماديات بالاتر نيست .
و فرحوا بالحياة الدنيا و ما الحياة الدنيا في الآخرة الا متاع (15)
آنان به زندگى دنيا «شادمان و دلخوش‏» شده‏اند، در صورتى كه زندگى دنيا در مقايسه با آخرت جز بهره‏اى [ناچيز] نيست .
كوتاه سخن اين كه، بين علاقه به مال و فرزند و ساير شئون زندگى مادى و قانع بودن و رضايت دادن و غايت آمال قرار دادن اينها تفاوت است . و راه چاره سركوب كردن و نابود ساختن علايق طبيعى و اميال فطرى نيست، بلكه راه حل واقعى آزاد كردن و به كار انداختن يك سلسله علايق ديگرى است كه پس از علايق جسمى پيدا مى‏شوند و نياز به تحرك و بيدار كردن دارند . به عبارت ديگر هدف اسلام، محدود كردن و كم كردن نيروهاى محسوسى كه در متن خلقت‏به دست‏حكمت پرودگار آفريده شده، نيست‏بلكه هدف، آزاد كردن يك سلسله نيروهاى معنوى است كه در غريزه و فطرت قرار دارند و چون عالى ترند و از مقام عالى انسان سرچشمه مى‏گيرند، ديرتر بيدار مى‏شوند و لذا به تحرك و احياء نياز دارند .

منشا اين منطق اسلام درباره دنيا نوع نگرشى است كه درباره انسان و جهان دارد . متون اسلامى، جهان را منحصر در حيات زودگذر و ناپايدار مادى نمى‏دانند و با اعتراف به عظمت اين دنيا پيوسته حيات ديگرى را كه بسى عظيم‏تر است گوشزد مى‏كنند . بنابراين انسان از ديدگاه اسلام با اين كه از ميوه‏هاى درخت همين دنياست، ولى دامنه وجود و حياتش تا ماوراى دنيا هم گسترده شده است . قهرا اين انسان با اين اهميتش نبايد هدف نهايى خود را دنيا و ماديات قرار دهد و خود را به دنيا بفروشد . (16) حضرت على، عليه السلام، مى‏فرمايد: «و لبئس المتجر ان‏ترى الدنيا لنفسك ثمنا (17) ; بد معامله‏اى است كه خود را به دنيا بفروشى .»
گذشته از اينها اخلاق و تربيت اسلامى نيز ايجاب مى‏كند كه از اهميت دادن به ماديات كاسته شود، البته اين قسمت را ساير مكاتب تربيتى هم قبول دارند كه براى تربيت اجتماعى بشر و آمادگى او براى يك زندگى اجتماعى سالم بايد كارى كرد كه افراد هدف و ايده آل معنوى داشته باشند و به ماديات حرص نورزند . چرا كه آتش حرص و طمع موجب ويرانى اجتماع هم مى‏گردد .
خلاصه اينكه همان گونه كه اصل توحيد اجازه نمى‏دهد كه ما با چشم بدبينى به دنيا و جهان محسوس نگاه كنيم اصل معاد و اخلاق اسلامى نيز ايجاب مى‏كند كه هدف اعلى و غايت آمال انسان بالاتر از دنيا و ماديات باشد . (18)